به گزارش خبرنگار گروه اجتماعی پایگاه خبری تحلیلی «کردتودی»، درحالی‌که بسیاری از کشورها با رشد بی‌رویه جمعیت و چالش‌های ناشی از آن دست‌وپنجه نرم می‌کنند، ایران با روندی متفاوت و نگران‌کننده مواجه است، کاهش نرخ زادوولد و گرایش روزافزون خانواده‌ها به تک‌فرزندی. این پدیده که در نگاه نخست ممکن است انتخابی شخصی و منطقی به نظر برسد، در واقع زنگ خطری جدی برای آینده جمعیتی، فرهنگی، روانی و اقتصادی کشور به شمار می‌رود.

تک‌فرزندی، برخلاف تصور رایج تنها یک ترجیح فردی یا خانوادگی نیست، بلکه یک تحول اجتماعی پرمخاطره است که در صورت تداوم بنیان‌های جامعه را در ابعاد مختلف دستخوش تغییرات عمیق و حتی آسیب‌زا خواهد کرد.

اگرچه دلایلی مانند شرایط اقتصادی، دغدغه‌های تربیتی، اشتغال والدین و ناامنی روانی نسبت به آینده در کاهش تمایل به فرزندآوری مؤثر هستند، اما نادیده‌گرفتن پیامدهای درازمدت این پدیده می‌تواند هزینه‌های جبران‌ناپذیری بر کشور تحمیل کند.

یکی از مهم‌ترین پیامدهای روانی و اجتماعی تک‌فرزندی، احساس تنهایی مزمن در کودکان است، کودکی که در خانواده‌ای بدون خواهر یا برادر رشد می‌کند، از تعاملات روزمره، تعارض‌ها، دوستی‌ها و حمایت‌های درون خانوادگی محروم است؛ این خلأ ارتباطی در سنین پایین ممکن است منجر به ضعف در مهارت‌های اجتماعی، عدم تحمل تفاوت‌ها و ناتوانی در حل تعارض‌ها شود؛ مهارت‌هایی که برای موفقیت در زندگی اجتماعی مدرن حیاتی هستند.

تک‌فرزندان اغلب زیر بار سنگین توقعات والدین قرار می‌گیرند، در نبود خواهر یا برادری برای تقسیم نقش‌ها، تمام انتظارات عاطفی، مالی و آینده‌نگرانه والدین روی دوش تنها فرزند سنگینی می‌کند، این وضعیت کودک را در معرض اضطراب دائمی، کمال‌گرایی افراطی و ترس از شکست قرار می‌دهد، او باید هم موفق باشد، هم شاد، هم مستقل و هم مراقب والدین در سال‌های پیری؛ وظایفی چندگانه برای فردی تنها.

از سوی دیگر تجربه زیسته کودکان در خانواده‌های پرجمعیت نشان می‌دهد که بسیاری از مهارت‌های زندگی در دل تعاملات خواهر و برادری شکل می‌گیرد. تمرین همدلی، مشارکت، مدیریت اختلاف و یادگیری مفهوم ما به‌جای من در محیط خانوادگی شکل می‌گیرد، کودکی که این مراحل را طی نکرده، ممکن است در بزرگسالی در مدیریت روابط انسانی، مشارکت در گروه و پذیرش مسئولیت‌های جمعی دچار ناتوانی یا مقاومت شود.

ابعاد اقتصادی نیز در تحلیل آسیب‌های تک‌فرزندی قابل‌چشم‌پوشی نیست. در فرهنگ سنتی ایرانی، خواهر و برادرها نقش مهمی در حمایت اقتصادی از یکدیگر ایفا می‌کنند، آن‌ها در راه‌اندازی کسب‌وکار، اشتراک منابع یا حمایت در بحران‌های مالی، ستون‌های پنهان و مؤثر شبکه اقتصادی خانواده‌ها هستند؛ در نبود این پیوندها فرد در مواجهه با بحران‌های اقتصادی، تنها و بی‌پشتوانه می‌ماند.

افزون بر این باید به بار مضاعف نگهداری از والدین سالمند در خانواده‌های تک‌فرزند اشاره کرد، با افزایش امید به زندگی و رشد جمعیت سالمندان، مسئولیت مراقبت از والدین به‌تنهایی بر دوش یک فرزند خواهد بود؛ این مسئولیت علاوه بر فشار عاطفی و روانی، از نظر مالی و زمانی نیز چالش‌برانگیز است؛ آن هم در شرایطی که فرد ممکن است خود خانواده‌ای تشکیل داده و وظایف متعددی بر عهده داشته باشد.

تک‌فرزندی همچنین به کاهش گستره شبکه خویشاوندی می‌انجامد، شبکه‌ای که در فرهنگ ایرانی نقشی کلیدی در تربیت فرزندان، حمایت اجتماعی، کاهش احساس غربت و ایجاد حس تعلق دارد.

خانواده‌های گسترده با حضور عمو، دایی، خاله و عمه و فرزندان آن‌ها، منابع ارزشمندی برای حمایت و هویت‌بخشی فردی هستند، اما در آینده‌ای نه‌چندان دور با ادامه روند تک‌فرزندی، نسل‌هایی از کودکان شکل خواهند گرفت که از این شبکه حمایت عاطفی و اجتماعی به‌کلی محروم هستند.

نگرانی اصلی آن‌هاست که این تغییرات، بدون ایجاد گفت‌وگوهای عمومی و اقدامات سیاستی به‌سرعت در حال نهادینه‌شدن هستند؛ فرزندآوری از یک ارزش فرهنگی و اجتماعی به انتخابی پرهزینه و حتی گاه مذموم تبدیل شده است.

رسانه‌ها، نظام آموزشی، نهادهای فرهنگی و ساختارهای اقتصادی باید در کنار هم زمینه‌ساز بازتعریف مفهوم خانواده و حمایت از آن در مسیر توسعه متوازن جمعیت باشند.

در شرایطی که بسیاری از کشورها با بحران پیری جمعیت و کمبود نیروی کار روبه‌رو شده‌اند و حتی با مشوق‌های گسترده به دنبال افزایش نرخ زادوولد هستند، بی‌تفاوتی به روند کاهش فرزندآوری در ایران، نوعی غفلت راهبردی است.

باید توجه داشت که تغییرات جمعیتی، مانند جزرومد کند؛ اما اثرگذارند؛ امروز که تبعات آن محسوس نیست، زمان مناسبی برای اصلاح مسیر است، چراکه دهه‌های آینده ممکن است برای جبران دیر باشد.

نویسنده:  طاهره جلوخانی- کارشناس مسائل اجتماعی