به گزارش خبرنگار گروه اقتصادی پایگاه خبری تحلیلی «کردتودی»، این سازه‌های مهندسی قرن‌ها پیش، امروزه نیز می‌توانند نقش کلیدی در مقابله با بحران آب و توسعه پایدار ایفا کنند، قنات‌ها به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین دستاوردهای مهندسی ایران باستان، سیستم‌های آبیاری زیرزمینی هستند که آب را از مناطق مرطوب کوهستانی به اراضی خشک و کم‌آب در دشت‌ها منتقل می‌کنند.

 این سیستم هوشمندانه با کمترین تبخیر و بدون نیاز به انرژی، میلیون‌ها مترمکعب آب را به مناطق مختلف منتقل می‌کند، در شرایطی که کشور با کمبود شدید آب مواجه است، بازآوری و احیای این سیستم‌های سنتی می‌تواند راهکاری مؤثر برای مدیریت بهتر منابع آبی باشد.

 از سوی دیگر، قنات‌ها به‌عنوان میراث‌فرهنگی مادی و معنوی جامعه، پتانسیل بالایی برای توسعه صنعت گردشگری پایدار دارند، این سازه‌های هزارساله نه‌تنها از نظر معماری و مهندسی قابل‌توجه هستند، بلکه داستان‌ها و روایت‌های فرهنگی غنی را با خود حمل می‌کنند، گردشگری ماجراجویانه و فرهنگی در مسیر قنات‌ها، فرصت منحصربه‌فردی برای آشنایی با تاریخ و فرهنگ ایران فراهم می‌کند.

 توسعه گردشگری قناتی می‌تواند منجر به ایجاد اشتغال پایدار، حفظ میراث‌فرهنگی و افزایش درآمد مناطق روستایی شود، همچنین با احیای آسیاب‌ها و باغات قدیمی در مسیر قنات‌ها، می‌توان جاذبه‌های گردشگری منحصربه‌فردی ایجاد کرد که هم به حفظ محیط‌زیست کمک کند و هم درآمدزایی کند.

 بنابراین حفظ و احیای قنات‌ها نه‌تنها یک اقدام فرهنگی است، بلکه راهکاری هوشمندانه برای مقابله با بحران کم‌آبی و توسعه پایدار گردشگری در کشور محسوب می‌شود، از همین رو با محمدرضا قربانی مدیر انجمن پاکبانان طبیعت گروس گفتگوی تفصیلی برگزار شد و بخش‌های از آن را ارائه خواهیم کرد.

 کردتودی: در خصوص شناسایی ۱۷ فقره قنات در شهر بیجار توضیح دهید؟

 قربانی: باتوجه‌به اعتقاد قدیمی که «هرجا آب باشد آبادانی هم هست»، قنات یا کاریز به معنی کانال آب زیرزمینی است که از گذشته‌های دور برای هدایت و انتقال آب از مناطق مرطوب به مناطق خشک استفاده می‌شد.

 به گفته محققان، کاریز به معنی «کاه ریز» است و در هنگام حفر قنات، در مسیر کاه می‌ریخت و آب کاه را با خود می‌برد و از روی آن مسیر آب را پیدا می‌کردند، قنات یک راهرو زیرزمینی بود که آب را از آبخوان یا سفره زیرزمینی به اراضی پست‌تر منتقل می‌کرد.

 در واقع قنات متشکل از چندین چاه بود که به‌صورت عمودی در یک سطح شیب‌دار در امتداد هم حفر می‌شد، اولین چاه، چاه مادر بود و به چاه‌های بعدی میله چاه می‌گفتند که برای خارج‌کردن خاک از آن استفاده می‌کردند، فاصله میله چاه‌ها از یکدیگر از ۲۰ تا ۲۰۰ متر متغیر بود.

 راهروها یا دالانه یا کوره قنات، مجرای تقریباً افقی بود که عبور آب از طریق آن انجام می‌شد، به استناد شواهد و آثار موجود و به‌احتمال زیاد، وجود سکونتگاهی به نام بیجار به دو دلیل عمده بوده: ۱- چشمه‌ها و قنوات ۲- موقعیت جغرافیایی وجود سه تنگه یا «سه قلا» شامل حلوایی، تخت و برجگه.

 کردتودی: از وجود قنات در هر منطقه، حکایت از قدمت و سابقه تاریخی آن منطقه برایمان بگویید؟

 قربانی: شهر بیجار که طبق کاوش‌های باستان‌شناسی اخیر در سال ۹۸ در قلعه بانو «بالا» در مرکز شهر به بیش از ۶ هزار سال می‌رسد، این قنوات و قلعه زنده‌ترین و بهترین و قدیمی‌ترین سند و شناسنامه ارزشمند کهن دیار گروس هستند.

در سال‌های ۹۸ و ۹۹ توسط اعضای سازمان مردم‌نهاد انجمن پاکبانان طبیعت گروس، ۱۷ فقره قنات در داخل شهر بیجار شناسایی گردید که طولانی‌ترین آن‌ها قنات مشهور به علیرضا خان گروسی بود که طول آن حدود ۵ کیلومتر می‌رسد.

شهر بیجار به‌عنوان مرکز ولایت گروس دارای شبکه‌ای گسترده از قنات داخل شهر است که هر چند وقت یک‌بار در هنگام خانه‌سازی و گودبرداری، قسمتی از تاریخ و تمدن مردمان این کهن دیار است که از خاک بر می‌آید.

 کردتودی: شناسایی قنات چشمه آشور چه اهمیتی دارد؟

 قربانی: قنات چشمه آشور از دامنه نقاره کوب و در حدود چشمه عزیزه به‌طرف شرق ادامه داشت، در نزدیکی مسجد امیرالمؤمنین (ع) که در قدیم به مسجد «قه‌لای» حلوایی شهرت داشت و ۲ قسمت می‌شد، یعنی از حدود نانوایی سنگکی بالای مسجد امیرالمؤمنین به دو قسمت تبدیل می‌شد.

 یک قسمت آن از زیرزمین در شمال خیابان فاضل فعلی به سمت شرق ادامه داشت و محله یهودی‌ها را پشتیبانی می‌کرد، در کوچه صالحی «وسط کوچه» دریچه‌ای داشت که آب با شدت از داخل قنات جاری بود و زنان می‌توانستند سطل‌های خود را از آب آن پر کنند، به این دریچه چشمه آشور می‌گفتند.

 کردتودی: آیا اسناد تاریخی برای این آثار وجود دارد؟

 بر اساس اسناد، این قدیمی‌ترین قنات بیجار است، شاخه دوم از جلو در مسجد امیرالمؤمنین (ع) در زیر زمین به سمت شرق می‌آمد، در جلو مسجد چاه منبری با هفت یا هشت پله داشت که زنان از آنجا آب می‌آوردند.

 کردتودی: چند فقره قنات شناسایی شده است؟

 قربانی: در سال‌های ۹۸ و ۹۹ توسط اعضای سازمان مردم‌نهاد انجمن پاکبانان طبیعت گروس، ۱۷ فقره قنات در داخل شهر بیجار شناسایی شد که طولانی‌ترین آن‌ها قنات مشهور به علیرضا خان گروسی بود که طول آن حدود ۵ کیلومتر می‌رسد.

 این تحقیق و بررسی به‌صورت میدانی و سینه‌به‌سینه از بزرگان و قدما و طی چندین سال پرس‌وجو و بررسی‌های دقیق از بزرگان شهر مخصوصاً استاد ارجمند جناب آقای عبدالحمید جعفری به‌صورت دقیق انجام شده است.

 قنات علیرضا خان گروسی؛ طولانی‌ترین قنات بیجار با سه رشته اصلی، مهم‌ترین و طولانی‌ترین قنات بیجار، قنات علیرضا خان گروسی «تخت» است که از سه رشته قنات اصلی تشکیل شده است: کاریز امیر، کاریز سراب و کاریز یا چشمه بهرام علی تشکیل شده است.

 کاریز امیر با نام سرکیه رز، مادرچاه‌های این قنات در پایین باغ صفا و پشت مسجد حضرت محمد (ص) به‌طرف شرق قرار دارد، این قنات پس از عبور از زمین‌شهری، زمین استادیوم ورزشی و ادامه شرکت فرحی، در پشت بیمارستان قدیم در سطح زمین جاری می‌شد.

 قبل از جاری‌شدن، این قنات از زیر زمین به سه قسمت تقسیم می‌شد، قسمت اول به سمت شمال حرکت کرده و به بقعه قدیمی و بعد به منزل علیرضا خان گروسی می‌رسید، بقعه قدیمی همان پارک ۱۵ خرداد فعلی است که ماشین‌های شهرداری از چاه قنات آن روزی‌ده‌ها تانکر آب جهت آبیاری فضای سبز شهر برداشت می‌کنند.

 قسمت دوم از زیر زمین به‌طرف حمام هاشمی در پشت مسجد قائم می‌رفت و از آنجا به میدان طالقانی فعلی و سپس از کوچه حمام صادری به‌طرف تازه‌آباد حرکت می‌کرد، از زیر رودخانه عبور داده شده و در مسیر آسیاب تخت و باغ سالاری ادامه می‌یافت، شاخه سوم نیز در پشت بیمارستان قدیم در سطح زمین جاری می‌شد که به آن چشمه امیر می‌گفتند.

  کردتودی: از قنات سراب هم اطلاعات دارید؟

 قربانی: از چشمه سراب «محل سه‌راهی قروه به همدان» آغاز می‌شود که از داخل باغ‌های سراب به‌طرف شمال حرکت می‌کند، یکی از چاه‌های آن هنوز در باغ جلیل خان امیرانی «کوچه‌باغ» بالای باغ مرحوم مالکی وجود دارد.

 این قنات از زیر بهزیستی وارد خیابان طالقانی بالاتر از پل تازه‌آباد می‌شد و با قنات کاریز امیر باغ صفا یکی شده، از زیر رودخانه تازه‌آباد عبور و به‌طرف مسجد ابوالفضل (ع) تازه‌آباد به سمت شمال ادامه پیدا می‌کرد.

 در نهایت سنگ آسیاب کاناصر عباسی که تا ۵۰ سال قبل فعال بوده و بقای آن هنوز در محل وجود دارد، را در نزدیکی تخت به حرکت درمی‌آورد، آب آن باغ‌های تخت و حسن‌آباد و باغ سالاری را سیراب می‌کرد.

 در بالای پل تازه‌آباد حدود ۱۵ متر بالاتر از پل داخل پیاده‌رو شرقی، در آن زمان خیلی کود بود چاه منبری با ۲۸ پله حدود ۳۰ سانتی قرار داشت که مانند تونلی زیرزمینی بود که زنان از آنجا آب می‌بردند.

 کردتودی: تخریب قنات و نیاز به احیا چقدر اهمیت دارد؟

 قربانی: قنات چشمه بهرام علی کوه زاغه نیز از ضلع جنوبی دره پایین می‌آمد و از جلو شرکت نفت تازه‌آباد از زیر خیابان به قنات اصلی که به‌طرف تخت می‌رفت وصل می‌شد.
 یکی از اهداف مهم وصل سه رشته قنات به یکدیگر، برای چرخاندن آسیاب تخت بود که در بهترین نقطه جانمایی شده بود که هم نزدیک به شهر باشد و هم چهارفصل آب داشته باشد و هم سرعت جریان انرژی لازم را داشته باشد.

 متأسفانه در سال ۱۳۷۷ طی احداث دیواره رودخانه حاکم در کنار پل تازه‌آباد، مسیر قنات تخریب و از آن سال تا کنون این آب زلال و گوارا به داخل فاضلاب می‌ریزد که بارها پیگیری شده ولی تابه‌حال کار مثبتی صورت نگرفته است.

 اگر مسیر قنات علیرضا خان تخت ترمیم شود، دوباره منطقه تخت و دامنه کوه‌های تخت و حسن‌آباد باغ سالاری رنگ سرسبزی و آبادانی را به خود خواهد دید.

 انتهای خبر/